ii – آزمايشهايي در سوسياليسم

هرج و مرج و فقر – دودمان هان – اصلاحات وو تي – ماليات بر درآمد – اقتصاد منظم وانگ مانگ – انهدام آن – هجوم تاتارها

مرگ شي هوانگ تي، مانند مرگ هر سلطان خودكام ديگر، اغتشاشاتي در پي داشت. براستي تنها يك فرد جاويد مي‌تواند واقعاً قدرت را انحصار كند! پسر شي هوانگ تي وزير پدر، لي‌سو، را كشت. پس، مردم بر او شوريدند و به هلاكتش رسانيدند و، پنج سال پس از مرگ بنيادگذار دودمان چين، به آن پايان دادند. اميران رقيب حكومتهايي مستقل برپا كردند، و بار ديگر بي‌نظمي پديد آمد. سپس راهزني زرنگ، به نام كائوتسو، تاج و تخت را ربود و حكومت چهارصد سالة سلسلة هان را،‌ كه چند بار دچار وقفه شد و پايتخت آن تغيير كرد، استوار گردانيد. ون تي (179 – 57 ق م) آزادي گفتن و نوشتن را به مردم باز داد و فرمان شي هوانگ تي را، كه به موجب آن انتقاد از حكومت ممنوع بود،‌ بي‌اعتبار ساخت؛ سياستي صلحدوستانه پيش گرفت و رسم كرد كه سرداران خصم را با تقديم هدايا شكست دهند!

بزرگترين فغفور هان، وو تي بود،‌كه در مدتي بيش از نيم قرن (140 – 87 ق‌م) بربرهاي مهاجم را پس راند و سلطة چين را به كره و منچوري و آنام و هندوچين و تركستان رسانيد. وسعتي كه براي چين مي‌شناسيم، از اين زمان تحقق يافت. وو تي شيوة سوسياليسم (جامعه‌گرايي) را مورد آزمايش قرار داد، به اين معني كه مالكيت منابع طبيعي را از آن دولت دانست تا دستهاي خصوصي نتوانند «ثروتهاي كوهها و درياها را، منحصراً، مطابق مصلحت خود به كار برند و دارا شوند و طبقات پايين را زير دست خود سازند.» همچنين توليد نمك و آهن و تهيه و فروش نوشابه‌هاي تخميري را در انحصار دولت در آورد. معاصر او، سوماچي‌ين، خبر مي‌دهد كه وي دستگاهي براي حمل و مبادلة كالا به وجود آورد و، براي جلوگيري از تغيير سريع قيمتها، تجارت را زير نظارت گرفت تا قدرت دلالان و سفته‌بازان، «كساني كه به نسيه مي‌خرند و وام مي‌گيرند، آنان كه مي‌خرند و در شهرها انبار مي‌كنند، آنان كه همه نوع كالا را روي هم مي‌ريزند»، از ميان برود. كارگران دولتي وسايل حمل كالاها را براي سراسر خطة شاهنشاهي فراهم مي‌آوردند. حكومت كالاهاي اضافي را ذخيره مي‌كرد، و هرگاه قيمتها با سرعت زياد بالا مي‌رفت، دست به فروش كالا مي‌زد، و هنگامي كه قيمتها پايين مي‌آمد، به خريد كالا مي‌پرداخت. سوما چي‌ين مي‌گويد‌: به اين طريق، «بازرگانان توانگر و كاسبان فراخدست از سودهاي هنگفت محروم شدند،… و قيمتها در سراسر شاهنشاهي انتظام يافت.»