گوشتخواري مي‌شدند، زبان به شكايت مي‌گشودند. كار كردن چنان سخت و دراز بود كه سربازان،‌ به جاي آن،‌ خواستار عزيمت به جنگ مي‌شدند؛ دليري با زيركي سازگار مي‌آمد. تا سال 405ق‌م،‌ سرباز مزدي نمي‌گرفت، و پس از آن سال نيز مزدش اندك بود. اما،‌ بر حسب منصب خود،‌ حق داشت كه از غنايم،‌ خواه شمش يا زر باشد خواه پول،‌ خواه زمين باشد خواه آدمي و اموال منقول،‌ بهره ببرد. اين شيوة تربيت نه تنها جنگجوياني دلير و مشتاق،‌ بلكه سرداراني بيباك مي‌پروراند؛‌ انضباط در فرمانبرداري توانايي فرماندهي را افزون مي‌كرد. سپاه جمهوري نبردهاي موضعي را مي‌باخت،‌ اما هرگز جنگي را به طور كلي نباخت. مرداني كه،‌ بر اثر تربيت آميخته با صبر و حوصله و نمايشهاي سنگدلانه،‌ با مرگ آشنا بودند و آن را خرد مي‌شمردند،‌ پيروزيهايي آفريدند كه به گشودن ايتاليا و سپس كارتاژ و يونان و آنگاه جهان مديترانه‌اي انجاميد.

چنين بود اساس آن «قانون اساسي مركب» كه پولوبيوس آن را به نام «بهترين همة حكومتهاي كنوني»‌ ستود:‌ دموكراسي محدودي كه در حاكميت قانونگذرانة‌ انجمنها جلوه مي‌يافت؛‌ يك آريستوكراسي با رهبري پاتريسينها بر سنا؛ نظام «دو شاهي»‌اسپارتي با مدت كوتاه شهرياري كنسولان؛ پادشاهي در دوران برقراري گاه گاه ديكتاتوري. اما در اصل يك آريستوكراسي بود كه در آن خانواده‌هاي توانگر،‌ به نيروي لياقت و امتياز‌،‌ صدها سال فرمان راندند و به سياست روم همان تداوم و استواريي را بخشيدند كه راز كاميابيهايش بود.

اما اين حكومت عيبهايي نيز داشت. مجموعة درهم و برهم و ناهنجاري بود از ضوابط و ميزانهايي كه به سبب آنها هر فرماني در زمان صلح با فرماني مساوي و مخالف خود بي‌اثر مي‌شد. تقسيم قوا،‌ كه يكچند ياور آزادي بود و سدي در برابر خطاكاريها،‌ از ديگر سو به مصيبتهاي نظامي،‌ مانند نبردكاناي،‌ انجاميد و دموكراسي را به حكومت جماعت مبدل كرد و سرانجام ديكتاتوري پايدار امپراطوران را بر سر كار آورد. شگفت اين است كه چنين حكومتي توانست تا آن اندازه بپايد (از 508 تا 49 ق‌م) و آنهمه خدمت كند. شايد دوام آن به علت تواناييش به سازگار با دگرگوني و ميهن پرستي غرورآميزي بود كه در خانه و دبستان و پرستشگاه و سپاه و انجمن و سنا تكوين مي‌يافت. فداكاري در راه كشور،‌ جمهوري را به اوج رساند،‌ همچنانكه فساد بيمانند آن را به خاك نشاند. رم تا آن هنگام بزرگ ماند كه دشمناني داشت كه وي را به يگانگي و روشن بيني و پهلواني وا مي‌داشتند. هنگامي كه بر همة‌ آن دشمنان چيره آمد،‌ چند صباحي شكفت و سپس رو به مرگ نهاد.

iii – گشودن ايتاليا

رم هيچ گاه به اندازة‌ آن زمان كه پس از حكومت سلطنتي به صورت حكومت شهري ناتوان،‌ به مساحت نهصد كيلومتر مربع ـ‌ معادل با منطقه‌اي سي كيلومتر در سي كيلومتر ـ درآمد،‌ محصور از دشمن نبود. هنگامي كه لارس پورسنا بر رم هجوم آورد،‌ بسياري از جوامع همساية‌
‌