كاوشهايي كه سبب بيرون آمدن اين تمدن و فرهنگ فراموش‌شده از زير خاك گرديد، خود، در واقع از گيرنده‌ترين داستانهاي باستانشناسي است، آنان كه ما به غلط ايشان را «قدما» مي‌خوانيم – يعني يونانيان و روميان و يهوديان – چيزي از سومر نمي‌دانستند. ظاهراً نبايستي هرودوت، مورخ يوناني، چيزي از سومر شنيده باشد، و اگر چيزي به گوشش خورده، چون فاصلة سومر تا زمان او از فاصلة وي تا زمان ما بيشتر است، از ذكر آن صرف نظر كرده است. بروسوس، مورخ بابلي، كه در حدود 250 ق‌م كتاب خود را نوشته، تنها از راه افسانه‌ها چيزي از سومر مي‌دانست. وي در كتاب خود از نژادي از مردم غول‌پيكر نام مي‌برد كه در زير فرمان شخصي بوده‌اند به نام اوآنس، كه از خليج‌فارس برآمده و با خود هنر كشاورزي و فلزكاري و نوشتن را همراه آورده است. سپس مي‌گويد: «اوآنس همه چيز را، كه براي بهبود زندگي آدميزاد لازم بود، از خود برجاي گذاشت. از زمان وي تاكنون، هيچ چيز اختراع نشد.» تا دو هزار سال از زمان بروسوس نگذشت، سرزمين سومر كشف نشد. در 1850 هينكس دريافت كه خط ميخي – يعني خطي كه با فشار دادن كنار تيز قلم فلزي بر خشت خام نوشته مي‌شده و در زبانهاي سامي خاور نزديك به كار مي‌رفته – از ملتي كهنتر به عاريت گرفته شده كه بيشتر لغات زبان مورد استعمال آنان غيرسامي بوده است؛ اوپرت به اين ملت فرضي نام «سومريان» را داد. در همان زمان، راولينسن و دستيارانش در خرابه‌هاي بابل لوحه‌هايي گلي يافتند كه اين زبان قديمي بر آنها نقش شده بود و در فاصلة سطرها، به همان طريق كه اكنون در دانشگاهها مرسوم است، ترجمة بابلي آنها وجود داشت. در سال 1854 دو نفر انگليسي محل شهرهاي اور و اريدو و اوروك را كشف كردند؛ در پايان قرن نوزدهم، مكتشفان فرانسوي خرابه‌هاي لاگاش را يافتند و در آنها لوحه‌هايي مشتمل بر سرگذشت شاهان سومري به دست آوردند: در زمان خود ما، پروفسور وولي، استاد دانشگاه پنسيلوانيا، و جمعي ديگر شهر كهنة اور را كشف كردند؛ در همين شهر است كه سومريان، ظاهراً به سال 4500 ق‌م، به فرهنگ و تمدني دست يافته‌اند. به اين ترتيب است كه دانشمنداني از ملتهاي مختلف، در فصلي از يك داستان بي‌پايان و مرموز، با يكديگر همكاري كرده‌اند، كه در آن داستان علماي باستانشناسي وظيفة كارآگاهي را انجام مي‌دهند، و آنچه مي‌خواهند كشف كنند چيزي جز حقايق تاريخي نيست. با همة اين احوال، تازه آغاز كار اكتشاف و تحقيق در سومر است، و نمي‌توان گفت كه، پس از كاوش زمين و مطالعه در چيزهاي به دست آمده و انجام كارهايي نظير آنچه طي مدت صد سال اخير در مصر صورت گرفته، از صحنة تمدن و تاريخ چه دورنماها پيش‌چشم ما گشوده خواهد شد.