پس ديگر نامي از سومريان شنيده نمي‌شد، چه فصل كوتاه آنان در كتاب تاريخ جهان به پايان رسيده بود.

2- زندگي اقتصادي

زمين- صناعت- بازرگاني- طبقات مردم- علم

سومريان از ميان رفتند، ولي مدنيت و فرهنگ آنان برجاي ماند. از سومر و اكد هنوز صنعتگران و شاعران و هنرمندان و حكيمان و قديسان برمي‌‌‌خاست. تمدن شهرهاي جنوبي در امتداد نهرهاي فرات و دجله به شمال انتقال يافت و، همچون ميراث اصلي تمدن بين‌النهرين، به سرزمين بابل و آشور رسيد.

پاية اين فرهنگ و تمدن بر روي خاكي گذاشته شده بود كه فيضان سالانة دو نهر، در نتيجة ريزش بارانهاي زمستاني، سبب حاصلخيزي آن بود. زياد شدن آب سودمند بود، ولي خطر هم داشت؛ اما سومريان از ديرباز دريافته بودند كه، با كندن مجاري فراوان در سراسر زمينهاي خود، مي‌توانند از اين آب به شكل مطمئني براي آبياري استفاده كنند؛ همان مردم، با داستانهايي از يك طوفان بزرگ، و اينكه چگونه سرانجام زمين از سيلابها جدا گرديد و آدميان رهايي يافتند، ياد آن نخستين خطرهاي زياد شدن آب دو نهر را جاودانه ساخته‌اند. سازمان منظم آبياري، كه تاريخ آن به 4000 سال قبل از ميلاد مي‌‌‌رسد، از بزرگترين كارهاي توليدي تمدن سومري به شمار مي‌‌‌رود؛ شك نيست كه اين سازمان، خود، پاية آن مدنيت و فرهنگ بوده است. از زمينهايي كه خوب آبياري مي‌‌‌شد ذرت، جو، گندم، خرما، و سبزيهاي گوناگون و فراوان بدست مي‌آمد. در زمانهاي بسيار دور، در اين قسمت از جهان، گاو آهن روي كار آمد كه به وسيلة آن با گاو زمين را شخم مي‌‌‌كردند، و تا چند سال پيش در امريكا نيز ديده مي‌‌‌شد و به آن لولة سوراخداري پيوسته بود كه به وسيلة آن دانه را بر زمين مي‌افشاندند. براي كوبيدن خرمن، چرخهاي بزرگ چوبي به كار مي‌‌‌بردند كه دندانه‌هايي از سنگ چخماق داشت، و به اين ترتيب، در ضمن آنكه دانه جدا مي‌شد، كاه نيز براي علوفة چهارپايان به دست مي‌‌‌آمد.

اين تمدن، از جهات گوناگون، بسيار ابتدايي بود. سومريان پاره‌اي از موارد استعمال مس و قلع را مي‌‌‌دانستند و از مخلوط كردن آن دو با يكديگر مفرغ مي‌‌‌ساختند، و گاه به گاه نيز، با آهن، اسبابهاي بزرگ درست مي‌‌كردند. با همة اين احوال، فلز در نزد آنان عنوان تجملي داشت و بسيار نادر بود. ابزار كار سومريان بيشتر با سنگ چخماق ساخته مي‌‌‌شد و برخي از آنها، از جمله داس دروگري، را با گل رس مي‌‌‌ساختند و چيزهاي باريك، مانند سوزن و درفش، را با عاج يا استخوان. پارچه‌بافي صناعت رايجي بود، و كساني كه از