را براي انجام كارهاي عمومي، مانند راهسازي و كندن ترعه‌ها، به بيگاري وادارند. خواجة هر بنده موظف بود كه، در بيماري، دستمزد پزشك وي را بدهد، و اگر بيمار شد يا به سن پيري رسيد، به اندازة كافي شكم او را سير كند؛ غلام مي‌توانست زن آزادي را به همسري خود برگزيند، و فرزنداني كه به اين ترتيب پيدا مي‌شد همه آزاد بودند؛ در چنين حالتي، پس ازمرگ، نيمي از دارايي وي به خانواد‌ه‌اش مي‌رسيد. بعضي از غلامان را با مالكان ايشان به كارهاي بازرگاني مي‌گماشتند؛ غلام در اين حالت حق داشت قسمتي از درآمد را خود بردارد و با آن آزادي خود را بازخرد؛ گاه اتفاق مي‌افتاد كه چون بنده خدمت نماياني به خواجة خود مي‌كرد يا مدت درازي به امانت و وفاداري در نزد وي مي‌ماند، او را آزاد مي‌كردند، ولي عدة بندگاني كه به ترتيب اخير آزاد مي‌شدند، بسيار ناچيز بود. اكثريت بندگان به اين خوشدل بودند كه فرزند فراوانتر داشته باشند؛ به اين ترتيب كار به جايي رسيد كه شمارة آنان از مردم آزاد افزونتر شد. در زير اجتماع بابلي، طبقه بندگان همچون نهر خروشاني در حال جريان بود.

iii– قانون

قانون‌نامة حموربي- اقتدار شاه- محاكمه با روش آزمايش- قصاص- انواع مجازاتها- قانون مزدها و قيمتها- پرداخت غرامت كالاهاي دزديده شده از طرف دولت

طبيعي است كه در چنين اجتماعي هرگز فكر دمكراسي راه پيدا نمي‌كند؛ شكل و رنگ اقتصادي آن، خود، مستلزم اين است كه حكومت مطلقه‌اي، متكي بر ثروت بازرگاني يا امتيازات تيولداري، برقرار باشد و عنف و شدت قانوني را به صورت حكيمانه‌اي بر همه جا توزيع كند. زمينداران و اشراف بزرگ، و بازرگانان ثروتمندي كه خرده خرده جانشين آنان مي‌شدند، در نگاهباني و بقاي سازمان اجتماعي دستياري مي‌كردند؛ همين دو گروه واسطة ميان مردم و شاه بودند. شاه تاج و تخت خود را به هريك از فرزندانش كه مي‌خواست به ميراث وا مي‌گذاشت؛ به اين ترتيب هر يك از پسران شاه خود را وليعهد مي‌شمرد و گروهي را براي طرفداري خود جمع مي‌كرد و، اگر روزي به آرزوي خود نمي‌رسيد، به كشمكش و كارزار با برادران خويش مي‌پرداخت. چرخ حكومت را، در حدود اين خودكامگي نسبي، گروهي از كارمندان بزرگ اداري در پايتخت و استانها مي‌گرداندند؛ و آن كارمندان را شخص شاه انتخاب مي‌كرد. علاوه برايشان، در هر استان يا شهرستان شوراهاي محلي، از اعيان و ريش‌سفيدان، وجود داشت كه، حتي در زمان تسلط آشوريان نيز، اين شوراهاي محلي تا حدي از استقلال داخلي برخوردار بودند.

كارمندان اداري دولتي، و به طور كلي خود شاه، به رسميت و سلطة كتاب قانون بزرگي كه در زمان حموربي وضع شده بود اعتراف داشتند؛ روح اين قانون بزرگ مدت پانزده
‌