متشكل از سنگهاي مرمرين مطرز است؛ بر ديوار، با خط زرين، آياتي از قرآن كريم ترصيع شده، كه يكي از آن آيات «پرهيزكاران» را به «باغهاي بهشت» دعوت مي‌كند. درون بنا ساده است، شايد به اين دليل كه دزدان هندي و اروپايي در غارت جواهرات بيشمار و به يغما بردن ضريح طلاي گوهرآگين آن، كه روزگاري پيرامون تابوتهاي سنگي شاه‌جهان و ممتازمحل را گرفته بود، از همكاري و تشريك مساعي با يكديگر دريغ نورزيده‌اند. زيرا اورنگزيب، به جاي آن ضريح، ديوارة مشبك هشت ضلعيي از مرمر سفيد تقريباً شفاف نصب كرد، و روي آن يك زهوار شگفت‌انگيز از مرمر سفيد قرار داد؛ به نظر برخي از بينندگان آن چنين آمده است كه، در مجموعة آثار خرد و فرعي هنري انسان، چيزي نبوده است كه از زيبايي اين ديواره برتر باشد.

تاج محل عاليترين بناها نيست، بلكه زيباترين آنهاست. هنگامي كه از آن دور مي‌شويم جزئيات ظريف آن از نظر پنهان مي‌شود، و ديگر شوكتي ندارد، بلكه فقط منظرة آن به دل مي‌نشيند؛ تنها اگر از نزديك به آن نگاه كنند آشكار مي‌شود كه كمال ظرافت آن هيچ تناسبي با حجم بنا ندارد. اگر به اين نكته توجه كنيم كه، در عصر پرشتاب ما، كه اين ساختمانهاي غول‌پيكر صد طبقه در يكي دو سال برپا مي‌شود، و بعد در نظر بگيريم كه چگونه بيست و دو هزار مرد در مدت بيست و دو سال براي ساختن اين مقبرة كوچك، كه بزحمت سي‌متر ارتفاع دارد، رنج كشيدند، آنگاه كم كم تفاوت ميان صنعت و هنر را حس مي‌كنيم. شايد آن اراده‌اي كه در ساختن بنايي چو تاج محل به كار رفت، بزرگتر و ژرفتر از ارادة بزرگترين فاتحان بوده باشد. اگر زمانه عقل و هوش داشت، آنچه را پيش از تاج محل بنا شده بود نابود مي‌كرد و، براي تسلاي دل آدمي، تنها اين نشان گرانماية اصالت انساني را برجاي مي‌گذاشت.

4- معاري و تمدن هندي

زوال هنر هندي- مقايسة معماري هندي و اسلامي- نظري كلي به تمدن هندي

اورنگ زيب، جز آن ديوارة مشبك [كه در تاج‌محل ساخت] ، براي هنر گوركاني و هندي جز سيه‌روزي چيزي نبود. او، كه از سر تعصب تمامي هم خود را وقف مذهب اختصاصي خود كرده بود، در هنر چيزي جز بطالت و بت‌پرستي نمي‌ديد. پيش از او شاه‌جهان ساختن معابد هندو را منع كرده بود؛ اورنگ زيب نه فقط اين ممنوعيت را ادامه داد، بلكه در كفايت مخارج اسلامي هم چندان خست مي‌ورزيد كه، در عصر او، كار ساختمان آنها هم رو به سستي نهاد. هنر هندي با او به گور رفت.

هنگامي كه به اختصار و با توجه به حوادث گذشته به معماري هندي مي‌انديشيم، مي‌بينيم كه دو زمينة مهم دارد: هندي و اسلامي، اين سمفوني ساختماني كلا بر اين دو زمينه پرداخته