اين فتح براي هند فوايدي هم داشت. مرداني مثل بنتينك، كنينگ، مانرو، الفينستن، و مكولي اندكي از آن آزاديخواهي سخاوتمندانه‌اي را كه به سال 1832 بر انگليس حاكم بود،‌ در ادارة‌ ايالات تحت تسلط بريتانيا به كار گرفتند. لرد ويليام بنتينك به ياري و انگيزة مصلحان هنديي چون رام‌موهن‌روي به رسم ساتي و كارهاي تگها پايان داد. انگليسيها،‌ پس از آن، با پول و سربازان هندي صد و يازده بار در هند جنگيدند تا فتح هند را كامل كنند. سرانجام در سراسر اين شبه‌جزيره صلح برقرار كردند؛ راه‌آهن، كارخانه، و مدرسه ساختند؛ در كلكلته،‌ مدرس، بمبئي، لاهور، و الله‌آباد دانشگاه تأسيس كردند؛ علم و صنعت را از انگلستان به هند آوردند،‌ آرمانهاي دمكراتيك غرب را به شرق الهام بخشيدند، و در شناساندن ثروت فرهنگي گذشتة هند به جهان سهم برجسته‌اي به عهده داشتند. بهاي اين كارهاي نيك يك استبداد مالي بود كه نسلي از فرمانروايان موقتي، مقارن با بازگشت خود به شمال هند، كه هميشه موجد قدرت و نيروبخش بود،‌ تمامي ثروت هند را مي‌بلعيدند؛ يك استبداد اقتصادي، كه صنايع هند را ويران كرد و ميليونها صنعتگر آن را به كار كشاورزي كم مايه بازگرداند؛ يك استبداد سياسي، كه بلافاصله پس از استبداد سخت اورنگ زيب برقرار شد،‌ و روحية مردم هند را براي مدت يك قرن درهم شكست.

ii – پارسايان متأخر

مسيحيت در هند - «برهما – سمج» - اسلام – راماكريشنا – ويويكاننده

در چنين اوضاع و احوالي، طبيعي و قهري بود كه هند،‌ براي تسلاي خويش، به دين پناه برد. مدتي از ته دل مسيحيت را پذيرفت و در آن آرمانهاي اخلاقي بسياري يافت كه هزاران سال آنها را گرامي داشته بود؛ دوبوا، كشيش صريح‌اللهجه، در اين مورد مي‌گويد: «پيش از آنكه خوي و رفتار اروپاييان براي اين مردم شناخته شود،‌ امكان‌پذير مي‌نمود كه مسيحيت در ميان اين مردم ريشه بدواند.» در سراسر قرن نوزدهم، مبلغان ديني سختكوش سعي كردند تا صداي مسيح بيش از غرش توپ كشور گشايان به گوشها برسد؛ مدارس و بيمارستانها ساختند و آنها را مجهز كردند؛ و اولين بار آنان بودند كه نجسها را هم انسان تلقي كردند. اما تضاد ميان تعاليم مسيحي و اعمال مسيحيان، هنديان را به شك و طنز كشاند. آنان خاطرنشان مي‌كردند كه زنده كردن اليعازر موضوع قابل توجهي نيست؛ چندان شق‌القمري هم نبود؛ در دين آنان معجزاتي، به مراتب جالبتر و حيرت‌آورتر از اين، فراوان بود؛ و امروزه

رابيندرانات تاگور