جز يكصد و شصت جلد، به آتش سوخت. اهل علم در هيچ عصري مانند اين عصر صاحب سلطه نبوده است.

3- ظهور مجدد فلسفه

چو شي – وانگ يانگ مينگ – بر كنار از خير و شر

دانشمندان چين همه پيرو كنفوسيوس نبودند، زيرا، در ظرف پانزده قرن، نحله‌هاي فكري گوناگون پديد آمده و حيات عقلي اين قوم پربركت را به شور انداخته بودند. آيين بودا تدريجاً به فيلسوفان چيني هم سرايت كرد. بيشتر آنان به انزوا و تأمل و مكاشفه خوگير شدند و برخي از آنان كار را به جايي رسانيدند كه كنفوسيوس را، محض حملة او به فلسفة اولي، به باد حمله گرفتند و روش او را در حل مسائل حيات و ذهن، سبك و نارسا شمردند. درون بيني، روش معتبر شناخت عالم به شمار رفت، و معرفتشناسي براي نخستين بار ميان چينيان ظهور كرد. فغفورها آيين بودا يا آيين تائو را به عنوان وسيلة كسب محبوبيت يا تربيت و تأديب مردم پذيرفتند، و چنين مي‌نمود كه سلطة كنفوسيوس بر اذهان چينيان رو به پايان است.

چوشي آيين كنفوسيوس را از انحطاط نجات داد. همچنانكه شنكره در هند قرن هشتم نكات حكمت‌آميز پراكندة اوپانيشادها را گرد آورد و فلسفة ويدانته را جان دوباره بخشيد، همچنانكه توماس اكويناس در اروپاي سدة سيزدهم حكمت ارسطو و تعاليم بولس حواري را به هم بافت و فلسفة اسكولاستيك را به بار آورد، چوشي نيز در چين قرن دوازدهم از گفته‌هاي پراكندة كنفوسيوس، نظام فلسفي منظمي فراهم ساخت كه ذوق دانشمندان عصر را خوش مي‌آمد. اين نظام چندان استحكام داشت كه مدت هفت قرن رهبري پيروان كنفوسيوس را در عرصة سياست و فلسفة چين بلامنازع گردانيد.

مهمترين بحث فلسفي آن زمان ناشي از مسائل كتاب آموزش بزرگ اثر كنفوسيوس بود: مقصود از بستگي انتظام دولت به انتظام خانواده، بستگي انتظام خانواده به انتظام نفس، بستگي نفس به خلوص فكر، و بستگي خلوص فكر به گسترش دانش تا برترين مرز و پژوهش در احول اشيا چيست؟

چو شي پاسخ داد كه معني اين سخن همان است كه صريحاً از آن برمي‌آيد: آغاز كار فلسفه و اخلاق و سياست بايد مطالعه‌اي خاضعانه دربارة واقعيات زندگي باشد. وي، بي