مي‌كرد. بازرگانان چيني، با بهرة هنگفتي كه به حدود سي و شش درصد مي‌رسيد، به يكديگر وام يا اعتبار مي‌دادند، اما اين نرخ از نرخ معمول يونان و روم بيشتر نبود. رباخواران در وام دادن خطر مي‌كردند و، در مقابل، بهرة كلان مي‌خواستند و مي‌گرفتند. ولي مردم، جز در وقت وام گرفتن، به آنان حرمتي نمي‌نهادند، و مثلي زبانزد آنان بود: «دزدان بزرگ صراف مي‌شوند.» در ابتدا صدف و چاقو و ابريشم به جاي پول به كار مي‌رفت. با اين وصف، قديمترين مسكوكات فلزي چيني حداقل به قرن پنجم ق‌م مي‌رسد. در عصر دودمان چين، طلا معيار رسمي پول چين گرديد، ولي سكه‌هاي كم‌ارزش، كه از تركيب مس و قلع ساخته مي‌شد، بتدريج به جاي طلا نشست. پس از آنكه مسكوكات عصر ووتي، كه مركب از نقره و قلع بود، مورد تقليد جاعلان قرار گرفت، چندگاهي نوارهاي چرمين رواج يافت. اين نوارها، كه در حدود سي‌سانتيمتر طول داشت، مقدمة پول كاغذي بود. همان طور كه در عصر ما طلا به قدر كفايت موجود نيست، در سال 807 نيز توليد مس چين نتوانست پاياپاي مبادلات روزافزون بازرگاني افزايش يابد. پس، پول مسي كم شد، و فغفور شي‌ين‌تسونگ فرمان داد كه مردم تمام پولهاي مسي خود را به حكومت بسپارند و در مقابل آن رسيد بگيرند. چينيان آن زمان، كه ظاهراً همانند امريكاييان در سال بحراني 1933، با شوخ‌طبي به استقبال مشكلات مالي خود رفتند، اين رسيدها را «پول پرنده» ناميدند. پس از رفع اين بحران، «پول پرنده» از رواج افتاد، ولي اختراع چاپ مهري حكومت را به تهية پول كاغذي برانگيخت. در حدود 935 ميلادي ايالت نيم مستقل سچوان، و در 970 حكومت مركزي در چانگان پول كاغذي صادر كرد. در عهد دودمان سونگ، بر اثر تورم پول كاغذي، جمع كثيري ورشكسته شدند. ماركوپولو دربارة ضرابخانة قبلاي قاآن چنين مي‌نويسد: «ضرابخانة فغفور در شهر خانبالغ واقع است، و بحق مي‌توان گفت كه وي، با داشتن ضرابخانه، رمز كيمياگري را كاملا در اختيار دارد، زيرا به اين وسيله پول مي‌سازد!» سپس ماركوپولو، با آب و تابي كه همشهريهاي او را به استهزا وامي‌داشت، جريان ساختن كاغذ پوست از درخت توت را شرح مي‌دهد و مي‌گويد كه مردم چگونه آن را به جاي طلا قبول مي‌كردند. چنين بود آغاز كار پول كاغذي كه هنوز گاه به گاه دچار تورم مي‌شود و اقتصاد جهان را به خطر مي‌اندازد.

3- اختراع و علم

باروت – استعمال آن در آتشبازي و جنگ – قطبنما – ندرت اكتشافات صنعتي – جغرافيا – رياضيات – فيزيك – فنگ‌شوي – اختر شناسي – پزشكي – بهداشت

چينيان، با آنكه اختراعات بسيار كردند، بندرت در عمل از اختراعات خود بهره گرفتند.