اديان جديد است. اينان به انسان، كه در هر قدم با مصايب مواجه است، آموختند كه با نيايش ميتواند خود را تسلا و اميد بخشد.

v - خرافات

يونانيان كه بين دو قطب خدايان زميني و خدايان آسماني در نوسان بودند، به هزاران خرافه بستگي داشتند. مردم ساده دل كه دين يوناني را پر از وحشت ميديدند، براي دلخوش كردن خود، محتاج خرافات بودند. داستانهايي مانند برخاستن تسئوس از ميان مردگان براي نبرد در ماراتون، يا تبديل آب به شراب به وسيله ديونوسوس از اينجا پديد آمد. ظهور اين داستانها، كه در همه جوامع وجود دارد، امري متعارف و قابل چشمپوشي است. مردم در پرتو اين گونه داستانها، تاريكيهاي زندگي خود را در پرتو تخيلات خود از بين ميبرند و مثلا چنين ميپندارند كه با نقل استخوانهاي تسئوس به آتن يا نقل استخوانهاي اورستس از تگئا به اسپارت، زندگي بر وفق مراد ميشود. حكومتها هم براي تثبيت قدرت خود، اعتقاد به كرامات و معجزات را رواج ميدادند. به عقيده يونانيان، ارواح و شياطين پيوسته ميكوشيدند تا در قالب انسانها رشد كنند. پس، هر فرد يوناني ميبايست پيوسته از شياطين بپرهيزد و براي راندن آنها به جادوگري متوسل شود.

اين قبيل خرافات مقدمه علوم طبيعي به شمار ميروند، و مخصوصا پيشاهنگ ميكروبشناسي كنوني هستند. به گمان يونانيان، ((كرس)) يا خرده ديو چون در بدن كسي رخنه كند، باعث بيماري و حتي مرگ ميشود. اگر كسي بيماري را لمس كند، پليدي بيمار به درون او راه مييابد. در اين صورت، مردگان پليد و در خور پرهيزند. نزديك در خانهاي كه كسي در آن مرده بود، ظرفي پر از آب ميگذاشتند تا كساني كه از آن خانه بيرون ميآيند از آن آب به خود بپاشند و بدين وسيله روح مرده را از خود برانند. بر اثر اين تصور، مردم همواره از بيم ارواح دغدغه داشتند. آميزش مرد و زن، مانند قتل نفس و ولادت كودك، موجب ناپاكي ميشد، و كودك نوزاد نيز نجس به حساب ميآمد. درباره جنون ميگفتند كه روحي غريب در پيكر ديوانه حلول كرده و او را از خود بيخود كرده است. براي دفع پليديها وسايل گوناگون به كار ميبردند. گاهي خانه‌ها و معابد و لشكرگاه‌ها و حتي تمام يك شهر را به وسيله آب و دود تطهير ميكردند. ظرفي از آب پاكيزه نزديك در ورودي معبدها قرار ميدادند تا كساني كه به عزم عبادت بدانجا ميآيند، به بركت آب، طاهر شوند. كاهنان با اصول تطهير آشنا بودند و ميتوانستند ارواح شرير را به وسيله نواختن ضربهاي بر يك ظرف مفرغي و خواندن دعا، يا جادوگري، از بدن اشخاص بيرون رانند، و حتي كسي را كه بر اثر قتل پليد شده است، طهارت بخشند. در اين گونه موارد، توبه ضرورت نداشت، و كسي كه ميخواست پاك شود، فقط ميبايست شيطان يا ديو شريري را كه در او رسوخ كرده است، از خود براند. دين را اساسا وسيله مناسبي براي دفع ارواح ميدانستند و به جنبه اخلاقي آن چندان توجهي نداشتند. اما اجتناب از محرمات و لزوم تطهير مكرر، يونانيان را عملا به نوعي صفاي ديني يا پيرايشگري ميكشانيد. از مطالعه آثار پينداروس و اشيل بر ميآيد كه، برخلاف مشهور، احساس گناه و ناراحتي وجدان براي يونانيان اهميت داشته است.

با اين وصف، يونانيان، در سايه اعتقاد به ارواح خبيث مزاحم، به هزاران خرافه كه