دادند. شعراي كمدي نويس بيرحمانه به هجو او پرداختند و او را ديانيرايي خواندند كه پريكلس را به تباهي كشيده، و بصراحت بدكارهاش ناميدند. يكي از اين شاعران، كه هرميپوس نام داشت و خود شاعري فرومايه بود، آسپاسيا را دلاله پريكلس ميدانست و او را متهم ميساخت كه زنان آزاد را براي عياشي وي ميبرد. در محاكمه آسپاسيا كه در حضور هيئتي مشتمل بر هزار و پانصد داور تشكيل يافته بود، پريكلس در دفاع وي سخن گفت و همه فصاحت و بلاغت خويش را، تا حد گريستن، به كار برد و دعوي خاتمه يافت.

از آن تاريخ (432) به بعد، تسلط پريكلس بر مردم آتن رو به كاهش نهاد و سه سال بعد، هنگامي كه مرگ او فرا رسيد، وي مردي در هم شكسته بود.

iii - دموكراسي آتن

1- مشاوره

اين اتهامات و دعاوي شگفتانگيز بخوبي نشان ميدهد كه دموكراسي محدودي كه در دوران به اصطلاح ديكتاتوري پريكلس رواج داشت تا چه پايه حقيقي بوده است. مطالعه ما درباره دموكراسي بايد با احتياط و دقت بسيار همراه باشد، زيرا كه اين يكي از برجستهترين تجارب تاريخ حكومتهاست. محدوديت آن نخست در آن است كه فقط عده قليلي از مردم توانايي خواندن و نوشتن دارند; و دشواريهاي سفر به آتن، از شهرهاي دور دست آتيك، نيز براي اين دموكراسي محدوديتي طبيعي ايجاد ميكند. تنها مرداني كه از پدر و مادري آزاد و آتني به وجود آمده و به بيست و يك سالگي رسيده باشند، حق راي دارند; و فقط اين گونه كسان و خانواده آنان از حقوق مدني برخوردارند و يا امور نظامي و مالي كشور را به عهده دارند. در زمان پريكلس، براي اين چهل و سه هزار شارمند آتيكي، كه در ميان سيصد و پانزده هزار تن ساكنان آن سرزمين زندگي ميكنند و با دقت بسيار مراقب حدود و حقوق خويشند، رسما قدرت سياسي يكسان موجود است; و اين افراد، در برابر قانون و مجلس، حقوق متساوي دارند و خود نيز اهميت بسيار بدان ميدهند. در نظر مردمان آتن، شارمند كسي است كه نه تنها حق راي دارد، بلكه، به حكم سوابق و يا بر حسب قرعه، به مقام كلانتري و داوري نيز ميرسد. او بايد آزاد، و هميشه براي خدمت به كشور آماده باشد. كسي كه از ديگري اطاعت و تبعيت كند، يا براي امرار معاش مجبور به كار باشد، فرصت و قابليت اين خدمات را ندارد; و از اين روي، در نظر اكثر مردم آتن، كارگران شايسته آن نيستند كه از حقوق شارمندي بهرهمند باشند; گرچه آتنيان، بر اثر تناقضاتي كه در اعمال انسان وجود دارد، دهقانان زميندار را نيز شايسته انتفاع از اين حقوق ميدانند. يكصد و پانزده هزار تن بردگان آتيك، همه زنان، تقريبا تمامي كارگران،