سازمان صنعتي از عصر پريكلس آغاز ميشود. پريكلس خود چون آلكيبيادس صاحب كارگاهي است. ماشين در كار نيست، لكن غلامان فراوان به دست ميآيند; چون نيروي عضله ارزان و فراوان است، علتي براي ايجاد و توسعه سازمانهاي ماشيني در ميان نيست. از اين رو، كارگاه‌هاي آتن به دكان شبيهترند تا به كارخانه. بزرگترين كارگاه آتن، كارگاه سپرسازي كفالوس است، كه يكصد و بيست كارگر در آن است. كارگاه كفشدوزي تيمارخوس ده تن، كارگاه مبل سازي دموستن بيست تن، و كارگاه اسلحه سازي او سي تن كارگر دارد. اين كارگاه‌ها، نخست فقط بر حسب سفارش مشتريان، سپس براي فروش در بازار، و مآلا جهت صدور، كالاهايي تهيه ميكنند. فراوان شدن سكه‌هاي رايج و از ميان رفتن معاملات جنسي نيز كار آنان را آسانتر ميسازد. اتحاديه صنفي در ميان نيست; هر كارگاه، خود واحد مستقلي است كه به يك يا دو كس تعلق دارد، و صاحب آن نيز غالبا در كنار غلامان خود به كار مشغول است. كارگاه‌ها امتياز رسمي و علامت تجارتي ثبت شده ندارند. حرفه‌ها از پدران به پسران يا از استادان به شاگردان ميرسد. بنابر قوانين آتن، پدري كه به فرزند خويش حرفهاي نياموخته باشد، در دوران پيري حق آن ندارد كه از وي مساعدتي طلب كند. ساعات كار طولاني است; شتاب و جديتي در آن نيست. صاحب كارگاه و غلامان از سپيده دمان تا شامگاهان كار ميكنند، ولي در ايام تابستان چند ساعتي را در ميان روز به استراحت ميپردازند. كارگران به مرخصي نميروند، لكن در طي سال تقريبا شصت روز جشنهايي دارند كه در طي آنها از كار فارغند.

iii - تجارت و امور مالي

هر گاه فردي، يا خانوادهاي يا شهري، اضافه بر احتياجات خود كالاهايي توليد، و به مبادله آن قصد كند، تجارت آغاز ميشود. اولين مشكلي كه پيش ميآيد آن است كه، به علت بدي راه‌ها، مخارج حمل و نقل سنگين است، و دزدان در درياها به كمين نشستهاند. بهترين طريق تجارتي، ((راه مقدس)) يا راهي است كه از آتن به الئوسيس ميرود، ولي آن نيز هميشه از خاك و گل پوشيده شده و بسياري از قسمتهاي آن چنان باريك و تنگ است كه ارابه و گاري از ميان آن نميگذرد. پلها، گذرگاه‌هاي خطرناكي هستند كه از ديواره‌هاي خاكي تشكيل شده، و احتمال آنكه سيلاب محوشان كرده باشد بسيار است. حيواني كه معمولا براي حمل و نقل به كار ميرود، گاو نر است، ولي رفتار اين حيوان كندتر از آن است كه تاجري را كه بدين مقصود به وي اتكا كرده است، به دولت رساند. ارابه‌ها سست و هميشه شكنندهاند، يا در گل فرو ميروند. طريقه بهتر آن است كه كالاي تجارتي را بر پشت قاطر ببندند، زيرا اين حيوان، هم اندكي از ارابه سريعتر است، و هم از جاده‌هاي باريك بآساني ميگذرد. حتي براي سازمانهاي حكومتي نيز سرويسهاي پستي در كار نيست. نامه‌ها را به وسيله قاصد از شهري به شهر ديگر ميفرستند، و در مكاتبه‌هاي خصوصي، بايد منتظر فرصت بمانند. براي رساندن اخبار مهم، علاماتي را با آتش از تپهاي به تپه ديگر ميفرستند، يا به وسيله كبوتر، نامه ارسال ميدارند. در بعضي نقاط، كاروانسرا يا رباطي در راه ساخته شده است، لكن