v - سقراط

1- ماسك سلينوس

خشنوديم كه عاقبت در برابر شخصيتي چون سقراط، كه ظاهرا واقعيتي دارد، قرار گرفتهايم. اما اينكه گفتيم شخصيت سقراط ظاهرا واقعيتي دارد از آن روست كه منبع آگاهي ما در اين باره تنها دو كس بودهاند: يكي افلاطون كه درامنويسي خيالپرداز است، و ديگري گزنوفون كه داستانهاي تاريخي مينگارد; هيچ يك از آثار اين دو كس را نميتوان تاريخ پنداشت ديوجانس لائرتيوس چنين روايت ميكند: ((گويند كه چون افلاطون رساله لوسيس را پيش سقراط برخواند، وي فرياد برآورد: >اي هراكلس! اين مرد جوان چه دروغها درباره من گفته است!< زيرا كه افلاطون سخنان بيشماري از قول وي گفته بود كه او خود هرگز از آن خبر نداشت.)) افلاطون هيچ گاه ادعا نميكند كه خود را به واقعيت محدود ساخته است، و شايد هيچ به خيالش خطور نكرده بود كه آيندگان وسيله آن نخواهند داشت كه در آثار وي خيالپردازيها را از شرح حالها جدا سازند. ولي وي، در سراسر ((محاورات)) خود، از استاد خويش تصويري منظم به دست ميدهد، و شرمناكي دوران جواني او را در رساله پارمنيدس، پرگويي گستاخانهاش را در رساله پروتاگوراس، و پرهيزكاري خاضعانهاش را در رساله فيدون چنان به دقت وصف ميكند كه اگر اين مجموعه شرح احوال سقراط نباشد، يكي از آثار برجسته ادب جهان است و افلاطون را در شمار بزرگترين قهرمانسازان جهان قرار ميدهد. ارسطو مطالبي را كه در رساله پروتاگوراس از قول سقراط نقل شده است، گفته خود سقراط ميداند. اخيرا، از كتابي به نام آلكيبيادس قطعاتي به دست آمده، و نويسنده آن آيسيخنس سفتوسي، يكي از شاگردان سقراط بوده است. اين قطعات، تصويري را كه افلاطون در نخستين رسالات خويش از سقراط ساخته است، و نيز داستان مهر و دلبستگي فيلسوف را به آلكيبيادس تاييد و تصديق ميكند. از سوي ديگر، ارسطو يادداشتها و ضيافت گزنوفون را از داستانهاي موهوم و گفتگوهاي خيالي ميشمارد كه در آنها سقراط وسيله بيان افكار و آراي گزنوفون شده است. اگر نقش گزنوفون نسبت به سقراط تا آن حد صادقانه باشد كه اكرمان نسبت به گوته بود، ما فقط ميتوانيم گفت كه وي، با دقت بسيار، سخنان سرد و مبتذل و بيخطر استاد را گرد آورده است. باور نميتوان كرد كه چنين مرد متقي و با فضيلتي قصد واژگون كردن تمدني را داشته باشد. ساير نويسندگان قديم، برخلاف گزنوفون، اين حكيم