3- فلسفه سقراط

در پشت روش سقراط فلسفهاي بود پر از گريز و طفره و تجاهل، مقدماتي و بي نظم، اما چنان واقعي كه فيلسوف عملا براي آن از جان خود گذشت. در نظر اول، چنين به نظر ميرسد كه سقراط فلسفهاي ندارد; سبب اصلي اين امر آن است كه وي نظريه نسبي بودن معرفت را از پروتاگوراس پذيرفته بود، در هيچ مورد جزما و قطعا حكمي نميكرد، و تنها چيزي كه بر آن يقين داشت جهل خودش بود.

وي، گرچه به بيديني محكوم شد، دست كم خدايان را با زبان ستايش ميكرد، در مراسم مذهبي شهر شركت ميجست، و هرگز كسي از او سخن كفرآميز نشنيد. سقراط ميگفت كه در همه تصميمات منفي مهم خويش از هاتفي دروني و قلبي، كه يكي از آيات آسماني است، تبعيت ميكند. شايد اين سخن نيز يكي از تجاهلات و طنزهاي سقراطي باشد; و اگر چنين بوده، سقراط در حفظ و تثبيت آن توفيق كامل يافته است.

اين، يكي از موارد بسياري است كه وي به غيبگويي كاهنان و عالم رويا تشبث جسته و آن را الهام و پيام خدايي دانسته است. او ميگفت كه نظم و نسق جهان، و طرح و نقشه آن، واضحتر از آن است كه بتوان عالم وجود را ساخته تصادف و معلول علتي غيرعاقل دانست. سقراط درباره حيات ابدي سخن قاطع نميگويد; در رساله فيدون سخت بدان اعتقاد ميورزد، ولي در دفاعيه خويش چنين بيان ميدارد: ((اگر قرار بر آن باشد كه من خود را فرزانهتر از ديگران بدانم، تنها از آن روست كه هرگز گمان نداشتهام كه از جهان آخرت باخبرم و ميدانم كه از آن هيچ خبر ندارم.)) در رساله كراتولوس نيز، بر همين وجه، درباره وجود خدايان اظهار بيخبري ميكند و ميگويد: ((از خدايان ما هيچ نميدانيم.)) وي به پيروان خويش همواره اندرز ميداد كه در اين گونه مسائل بحث نكنند و، چون كنفوسيوس، از آنان ميپرسيد كه آيا امور بشري را چنانكه بايد دريافتهايد كه اكنون به حل مشكلات آسماني پرداختهايد سقراط بر آن بود كه برترين كاري كه در اين جهان از ما ساخته است آن است كه به جهل خويش اعتراف كنيم و تابع غيبگوي دلفي شويم; در پاسخ كساني كه از وي ميپرسند خدايان را چگونه عبادت كنيم، ميگويد: ((بدان طريق كه قانون كشورتان حكم ميكند.)) سقراط در مورد علوم طبيعي شكاكتر از اين بود، و ميگفت كه تحصيل اين علوم بايد تنها تا حدي باشد كه ما را در زندگاني رهبري كند. بيش از آن حد، مايه پريشاني فكر و گمراهي عقل خواهد بود; هر رازي كه گشوده گشت، رازي ژرفتر پديد ميآرد. سقراط، هنگامي كه جوان بود، نزد آرخلائوس به تحصيل علوم طبيعي پرداخت. و چون مردي كامل شد، آن را به عنوان اسطورهاي كم و بيش قابل تحسين ترك گفت.

از حقايق و اصول روي برتافت و به ارزشها و غايتها توجه نمود. گزنوفون گويد: ((سقراط هميشه از امور بشري