طويل آن قدر از خوردن غذا امتناع كرد تا مرد. نميدانيم كه آيا اين داستان حقيقت دارد يا نه، ولي ارسطو ميگويد كه ايسوكراتس پنج روز بعد از شكست خايرونيا وفات يافت.

iii - گزنوفون

نفوذ ((پيرمرد فصيح)) بر سياستمداران عصر خويش قابل ترديد، ولي بر ادبيات مستقيم و بادوام است. تاريخنويسان زودتر از ديگران تحت نفوذ او قرار گرفتند. گزنوفون و ديگران سبك او را در نوشتن زندگينامه اواگوراس تقليد كردند; در نتيجه، نوشتن شرح زندگي در ادبيات يونان مورد قبول عام قرار گرفت و عاقبت هم به صورت شاهكارهاي پلوتارك، كه جنبه نقل قول داشتند، درآمد. ايسوكراتس يكي از شاگردان خود را، موسوم به افوروس كومي، موظف كرد كه تاريخ عمومي يونان را، به نحوي كه نه تنها توصيف يك ايالت، بلكه وصف تمام يونان باشد، بنويسد. افوروس چنان بخوبي از عهده وظيفه خطير خود برآمد كه همدورانهايش كتاب ((تاريخ جهان)) او را همطراز كتابهاي هرودوت ناميدند. ايسوكراتس به شاگرد ديگرش تئوپومپوس خيوسي وظيفه تحرير وقايع جاري را محول كرد. تئوپومپوس در دو كتاب به نامهاي ((هلنيكا)) و ((فيليپيكا)) اين كار را به سبك زنده و فصيحي انجام داد كه بسيار مورد تقدير و تحسين معاصرينش قرار گرفت. در حدود سال 340، ديكائرخوس مسانايي كتابي درباره تمدن يونان به نام ((زندگي يوناني)) نوشت. كاري كه ما اكنون در دست داريم و تصادفا حتي نامش هم سابقهاي چنين باستاني دارد.

تنها مورخ قرن چهارم كه آثارش برجاي مانده گزنوفون است. ديوجانس لائرتيوس وي را در جواني چنين توصيف ميكند: گزنوفون مرد بسيار متواضع و خوبرويي بود. ميگويند سقراط وي را در كوچه تنگي ملاقات ميكند و عصايش را جلوي راهش ميگيرد كه نتواند بگذرد، وبعد ميپرسد كه انواع اشياي لازم را در كجا ميفروشند. وقتي گزنوفون پاسخ ميدهد، دوباره ميپرسد كجا مردان را خوب و متقي بار ميآورند، و چون گزنوفون نميدانسته، سقراط ميگويد: ((پس به دنبال من بيا و بياموز.)) و از آن تاريخ، گزنوفون شاگرد و پيرو سقراط ميگردد.

گزنوفون از جمله واقعبينترين شاگردان سقراط بود. مغز خلاق و زيركي مجذوب كننده استاد را دوست ميداشت، و خود او را همچون فيلسوف مقدسي ميپرستيد. اما عمل را نيز مانند انديشه گرامي ميشمرد، و هنگامي كه به قول آريستوفان ((دانشمندان عمري به بطالت ميگذراندند.)) به دنبال سرنوشت خود به راه افتاد. در سي سالگي به خدمت كوروش كوچك