دست زدند، نرخ مرگ و مير بيش از ميزان تولد شد. مذهب، كه روزي مردم را از ترس لعنت روح به توليد مثل فراوان واميداشت، ديگر نميتوانست در مقابل راحتطلبي و گراني مقاومت كند و تاثيرش را از دست داده بود. در مستعمرات، مهاجرت باعث شد خانواده‌هاي قديمي دوباره اعتبار يابند، مهاجرت به آتيك و پلوپونز به حد قابل اغماض رسيد، و جمعيت كم شد. در مقدونيه، فيليپ پنجم محدوديت خانواده را منع كرد، و در نتيجه در عرض سي سال نيروي انساني را پنجاه درصد افزايش داد. از اين نكته ميتوان پي برد كه جلوگيري از ازدياد نسل تا چه حد در همه جا، و حتي در مقدونيه نيمه وحشي، معمول بوده است.

پولوبيوس در 150 قبل از ميلاد مينويسد:

در عصر ما، تمام يونان در معرض كمي ميزان تولد و كاهش عمومي جمعيت قرار گرفته، در نتيجه شهرها متروك و زمين بي ثمر مانده است.... زيرا چون مردان به تجملپرستي، آز، و تنبلي عادت كرده بودند، نميخواستند ازدواج كنند، يا اگر ميكردند نميخواستند كودكي را كه برايشان به دنيا ميآمد بزرگ نمايند، و اگر بچه دار ميشدند بيش از يك يا دو اولاد نگه نميداشتند كه در ناز و نعمت بمانند و جوهر استعداد خود را ضايع نسازند. در نتيجه پليدي به طور نامحسوس ولي بسرعت رواج يافت. خانه‌هايي كه بيش از دو فرزند نداشتند، اگر يكي را جنگ و ديگري را ناخوشي ميبرد روشن است كه خالي ميماندند... و كمكم شهر منبع نيروي انساني خود را از دست ميداد، و ضعيف ميشد.

iv - انقلاب در اسپارت

در اين زمان كه تمركز ثروت همه جا در يونان به آتش اختلافات طبقاتي دامن ميزد، دوبار در اسپارت كوشيدند كه اصلاحات انقلابي به وجود بياورند. اسپارت كه به سبب محاط بودن در ارتفاعات طبيعي سرحدي از ساير شهرها جدا بود، توانسته بود استقلال خود را حفظ كرده، مقدونيها را عقب رانده، و ارتش عظيم پورهوس را شجاعانه شكست دهد (272). ولي حرص و آز ثروتمندان از داخل ويراني و اضمحلالي به وجود آورد كه لشكرهاي خارجي به بار نياورده بودند. قوانين لوكورگوسي كه خارج كردن زمين از خانواده را از طريق فروش يا تقسيم از راه ارث منع ميكرد نقض شده، و ثروتهايي كه اسپارتيها در امپراطوري يا جنگ گرد آورده بودند به مصرف خريدن زمين رسيده بود. در حدود سال 244، هفتصد هزار هكتار از اراضي لاكونيا متعلق به يكصد خانواده بود، و فقط هفتصد نفر از حقوق شارمندي برخوردار بودند.

حتي اينان نيز ديگر به اجتماع غذا نميخوردند، فقيران نميتوانستند سهم لازم را بپردازند، و ثروتمندان نيز ترجيح ميدادند كه در خلوت غذا بخورند. اكثريت بزرگي از خانواده‌ها كه روزي از مزاياي آزادي برخوردار بودند اكنون در گرداب