يونان شد و، از هزاران راه مختلف، رازوري و قدوسيت خود را در خلئي كه انحطاط اعتقادات قديمي يونانيان به وجود آورده بود وارد كرد. يونانيان بآساني خدايان شرق را، كه اساسا شبيه خدايان خودشان بودند، پذيرفتند; منتها چون يوناني در حقيقت ايمان درستي نداشت، در حالي كه اعتقاد آسيايي محكم بود، خداي شرقي ماند و خداي يوناني فراموش شد. آرتميس افسوسي با دوازده پستان دوباره رب النوع مادري شرقيها شد. آيين بابليها، فنيقيها، و سوريها روح بسياري از مهاجمان يوناني را تسخير كرد. يونان به شرق فلسفه داد، و شرق به يونان مذهب; مذهب در اين ميان فاتح شد، زيرا فلسفه تجملي بود براي عدهاي معدود، در حالي كه مذهب تسلاي خاطر عدهاي فراوان بود. در جريان موزون تاريخي تغيير و تبديل كفر و ايمان، رازوري و طبيعت گرايي، و مذهب و علم، مذهب به قدرت بازگشت، زيرا به درماندگي و تنهايي نهاني بشر پي برد و به او الهام و شعر بخشيد; و دنياي سرخورده، استثمار شده، و خسته از جنگ با خوشحالي آن را پذيرفت تا اميد از دست رفته را بازيابد. نامنتظرترين و عميقترين اثر فتح اسكندر، شرق گرايي روح اروپا بود.

iii - پرگامون

مستحيل شدن تدريجي يونانيها در آسيا قدرت سلوكيها را ضعيف ساخت و پادشاهيهاي مستقلي در مرزهاي دنياي هلني به وجود آورد. تا حدود سال 280، ارمنستان، كاپادوكيا، پونتوس، و بيتينيا موفق شدند حكومتهاي سلطنتي براي خود به وجود بياورند، و ديري نگذشت كه شهرهاي يوناني درياي سياه تابع حكومتهاي آسيايي گرديدند. بخارا و سغد نيز در سال 250 استقلال يافتند. در سال 247 ارشك اول، خان يكي از ايلات ايراني به نام پرني، حاكم سلوكي ايران را كشت و حكومت اشكانيان را تاسيس كرد كه تا قرنها بلاي جان روميها شد. در سال 282، فيلاتايروس، كه از طرف لوسيماخوس نه هزار تالنت و قلعه مسلح پرگامون در آسياي صغير را در اختيار داشت، پول را ضبط، و اعلام استقلال كرد. برادرزادهاش ائومنس اول شهرهاي پيتانه و آتارنئوس را تصرف كرده، پرگامون را تبديل به كشوري سلطنتي نمود (262). آتالوس اول حقشناسي يونان آسيايي را با بيرون راندن گلها كه به داخل ديوارهاي شهر او نفوذ يافته بودند (230) جلب كرد; پسر بزرگش، ائومنس دوم،حكومت با لياقت او را ادامه داد، ولي ناگهان از روم عليه آنتيوخوس سوم كمك خواست و يونان را در شگفتي انداخت. چون آنتيوخوس را در ماگنسيا شكست دادند، روميان تقريبا تمام آسياي صغير را به ائومنس واگذار نمودند. برادر و وارثش، آتالوس دوم، به علت عدم اعتماد به پسرانش در اينكه بتوانند پرگامون را آزاد نگاه دارند، در هنگام مرگ (139) پادشاهي خود را به روم بخشيد.