ii - سوسياليسم در حكومت بطالسه

رويهمرفته جالبترين جنبه حكومت بطالسه در مصر تجربهاي است كه اين خاندان در زمينه سوسياليسم دولتي كردند. مالكيت پادشاهان بر اراضي مدتها رسم مقدسي در مصر بود; فرعون كه هم خدا و هم پادشاه بود حقوق كامل نسبت به زمين و محصول آن داشت. فلاح برده نبود، ولي حق نداشت بدون اجازه دولت زمين را ترك كند و ملزم بود كه قسمت بيشتر محصول را به دولت بپردازد. بطالسه اين نظام را پذيرفتند، و با ضبط زمينهاي وسيعي كه تحت سلطنت خاندانهاي قبلي متعلق به نجبا و كاهنان مصري بود، آن را توسعه دادند. دستگاه ديوانسالاري وسيعي از مباشران دولتي، به پشتيباني مستحفظان مسلح، تمام مصر را مانند ملك وسيعي اداره ميكردند. اين مامورين تقريبا به كليه كشاورزان دستور ميدادند كه بر چه زميني چه محصولي كشت كنند. دولت هر لحظه ميتوانست زارع و حيواناتش را براي استخراج معادن، ساختمان، شكار، و بناي جاده و كانال به بيگاري ببرد. خرمن را با مقياسهاي دولتي اندازه ميگرفتند، كاتبان ثبت ميكردند، در محلي كه دولت تعيين ميكرد ميكوبيدند، و به وسيله كارواني از فلاحين باركش به انبارهاي غله سلطان حمل ميكردند. در اين وضع استثناهايي نيز بود: بطالسه به كشاورز اجازه ميدادند كه مالك خانه و باغ خودش باشد، شهرها به دست مالكيت خصوصي بود، و سربازاني كه، به پاداش خدمت، صاحب زمين ميشدند حق داشتند آن را اجاره دهند. ليكن اين نوع اجاره دادن حدودي داشت، مثلا تنها به كسي ميشد زمين را اجاره داد كه آن را فقط به كشت مو، زيتون، و ميوه اختصاص دهد. از آن گذشته، حق توارث در كار نبود و پادشاه هر وقت ميخواست ميتوانست مالكيت را لغو كند. چون نيروي انساني و مهارت يوناني بود كه وضع اين زمينهاي ((اشتراكي)) را بهبود ميبخشيد، تقاضاي انتقال زمين از پدر به پسر از راه توارث دامنه گرفت. در قرن دوم عملا اين حق داده شد، ولي البته عمل هنوز قانوني نبود، فقط در قرن آخر قبل از ميلاد بود كه قانون هم آن را رسما شناخت، و تحول عادي مالكيت عمومي به مالكيت خصوصي انجام يافت.

بدون شك شرايط كشت در مصر طوري بود كه اين نظام سوسياليستي را به وجود آورد. در واقع براي كشاورزي در اين سرزمين، همكاري و وحدت عمل بيشتري در فضا و مكان لازم بود، و مالكيت خصوصي قادر نبود چنين شرايطي را به وجود بياورد. مقدار و كيفيت محصول بستگي به مقدار آبي داشت كه سيل ميآورد و سرعت و دقتي كه در آبياري و زهكشي زمين مبذول ميشد; طبعا در اين امور نظارت دولت لازم ميبود. مهندسان يوناني كه در خدمت دولت بودند فرايندهاي سنتي را بهبود بخشيده، زراعت علمي و عمقي بيشتري معمول ساختند. چرخ چاه قديمي متروك شد، و به جاي آن چرخ جديدي به كار افتاد كه گاهي دوازده متر قطر داشت و به داخل آن سطلهايي آويزان بود. در هر گردش سلطها، يكي بعد از ديگري،